Portretfotografie: rechten over gemaakte foto's

Eigendomsrecht op de gemaakte foto's

Gebruik van de foto's

Model Info »» Overeenkomst (Model Release Form)

Bij een shooting worden er foto's gemaakt. Hoe zit het met de rechten over de foto's? De situatie is complexer dan je zou denken!

Een belangrijke regel die vaak over het hoofd gezien wordt is deze: een mondelinge overeenkomst geldt als bindend contract. Van zodra je overeengekomen bent een shooting te organiseren (die datum, die plaats, dit thema) is dit een geldig contract. Als een model niet komt opdagen op een shooting kan de fotograaf een verbrekingsvergoeding afdwingen. Als bewijs zijn de uitgewisselde berichten voldoende.

Er bestaat een auteursrecht voor de maker. Dit kan een boek zijn, een kunstwerk, maar ook een fotoreportage, een interview. De auteur is eigenaar van het gemaakte werk en kan het vrij gebruiken. Deze rechten kunnen afgestaan worden: een fotograaf die in opdracht van een agence werkt.

Aan de andere kant bestaat er het portretrecht. Een privé persoon kan verbieden dat zijn imago gebruikt wordt. Het portretrecht is een uitvloeisel op de privacy-wet. Portretrecht is eigen aan de persoon en kan niet afgestaan worden.

Het portretrecht is een beperking op het auteursrecht. Omdat beide rechten met elkaar botsen worden er compromissen gemaakt.

Een persoon dat gefilmd wordt in het kader van nieuwsgaring kan geen beroep doen op het portretrecht, behalve indien de persoon in kwestie prominent in beeld staat, en je zou denken dat de newsitem over de persoon in kwestie zou gaan.
Indien een persoon voor de camera verschijnt in het kader van een interview moet de persoon een "waiver" ondertekenen. Letterlijk: "hij wuift zijn rechten weg". Dit om zeker te zijn dat de persoon achteraf geen stappen zal ondernemen tegen de interviewer of de opdrachtgever. De programmamaker zal liever op veilig spelen en het interview niet gebruiken zonder dergelijk document.

Bij portretfotografie gaat men uit dat het model impliciet akkoord gaat met het gebruik van de gemaakte foto's, gewoon door te poseren: "De toestemming kan stilzwijgend gebeuren behalve wanneer het portret aangewend wordt voor een ander doel dan waar het portret oorspronkelijk voor gemaakt werd. In dat geval is uitdrukkelijke toestemming vereist." Dit is eigenlijk een uitvloeisel van de eerste regel: "een mondelinge overeenkomst geldt als bindend contract." Als je poseert voor een fotograaf is er minstens een (mondelinge) overeenkomst. Wat dit concreet betekent lezen we in het volgend hoofdstuk.

Concrete situatie bij een fotoshoot

In een 'model release form' worden de rechten en plichten van beide partijen omschreven.

We bespreken eerst de klassieke shooting of TFP/TFCD-basis (shooting met gesloten beurs). Het model poseert voor de fotograaf en krijgt de bewerkte foto's als compensatie. Dat is duidelijk. Maar wat mag er met de foto's gebeuren?

Rechten van de fotograaf (auteursrecht)
De fotograaf blijft eigenaar van het werk. Je zou het kunnen vergelijken met een softwarepakket dat je aankoopt: je koopt het recht om de software te gebruiken (licentie), maar het pakket blijft eigendom van de softwareontwikkelaar. In principe mag je als model de gemaakte foto's ook niet bewerken (reverse-engineering van software is eveneens verboden). Fotografie wordt in dit opzicht geassocieerd met beeldende kunst (een kunstwerk ga je ook niet retoucheren).

Een foto verkleinen om op een website te publiceren wordt niet aangezien als een bewerking (je zou het kunnen vergelijken met een citaat: citaatrecht).

Croppen van de foto (uitsnede) is dat wèl. Verwijderen van het logo van de fotograaf is natuurlijk niet toegestaan.

Poseer je voor gerenomeerde fotografen, dat zal er in het contract staan dat je de foto's niet mag bewerken en onder welke voorwaarden je de foto's mag gebruiken.

Rechten van het model
Het model heeft recht op zijn imago. In de praktijk betekent dit dat het gebruik van de foto's het imago van het model niet mag schaden. Dit wordt al moeilijker. Als de foto opduikt op een porno site is dat duidelijk niet goed voor het imago van het model, daar is iedereen het mee eens (behalve de mensen in de porno-business, natuurlijk!) Maar is reklame voor een tabakswaren, wapens, alcoholhoudende dranken, terreinwagens,... dan wel toegelaten? Je staat dan als agalev-boegbeeld (en deeltijds model) te pronken in dikke 4×4. Niet goed voor je imago, hé!

Fotografen werken (soms) voor reklamebureau's en zitten (altijd) in tijdnood waardoor ze moeten putten uit hun fotobestand om een "gezicht" te plakken op een produkt. Je moet het ruimer zien dan een klassieke advertentie: het kan een kleine foto op de masthead van een website zijn, een background, een flyer, enz. Zelfs in produktdocumentatie (handleiding) worden er soms foto's gebruikt.

Artikels in kranten en op websites worden soms geïllustreerd door een zogenaamde "spread", dat is één of meerdere foto's die de bladspiegel luchtiger maken. Vaak wordt er daarvoor stockfoto's gebruikt (foto's die je kunt kopen op bepaalde websites), maar soms kijkt de schrijver of hij geen bruikbaar fotomateriaal heeft.

Model release
Er is een verschil tussen het portretrecht van een gewone burger en het portretrecht van een model, dat impliciet toesgestaan heeft dat zijn foto gebruikt wordt door te poseren voor de fotograaf. Om de zaken te verduidelijken wordt er een contact opgemaakt waarin de rechten duidelijk omschreven worden. Een klassieke "model release" is een "afstand van alle rechten" door het model en dus heel verregaand.

Een echte model release form is bedoeld voor betaalde opdrachten (model wordt betaald voor zijn prestatie), niet voor een shooting op TFCD-basis. Ik ben voorstander voor een meer evenwichtige TFCD model contract, waarbij zowel model als fotograaf rechten toebedeeld krijgen:

De fotograaf kan de foto's enkel gebruiken voor eigen promotie, en voor geen andere doelen (dus niet in reklameboodschappen, folders, enz, zowel voor produkten, diensten, vzw's, partijen en instellingen).
Het model kan enkel een selectie van de gemaakte foto's gebruiken. De selectie van foto's die het model mag gebruiken wordt door de fotograaf bepaald. Deze foto's mogen niet bewerkt worden.

In de praktijk zal ik altijd ingaan op de vraag van een model om een foto van mijn website te halen. Dit is al meerdere malen gebeurd: vaak omdat de persoon in kwestie niet meer geassocieerd wilt worden met de tijd dat hij model was.

Betaalde prestatie
Zowel het model kan de fotograaf betalen voor de opmaak van een portfolio, of de fotograaf kan het model vergoeden voor de gemaakte kosten. In wezen verandert er zeer weinig aan de overeenkomst: de fotograaf blijft eigenaar van het werk (intellectual property of auteursrecht) en het model heeft nog altijd recht op zijn imago (portretrecht). Vroeger was dit heel duidelijk: als je bijvoorbeeld een fotoreportage voor een trouwfeest aan een fotograaf toevertrouwde, dan bleef de fotograaf de negatieven houden (je kon extra afdrukken bestellen aan woekerprijzen).

Het enige verschil is dat er doorgaans met een extreem uitgebreide contract gewerkt wordt. Vòòr de shooting kan je het contract altijd nazien en delen wijzigen. Als de tegenpartij niet akkoord gaat, dan kan je uitkijken naar een ander fotograaf of model.

Een praktisch geval

Als model schrijf je je in bij een agentschap. De fotograaf van dienst (werkt in loonverband, dus de rechten worden overgedragen aan de opdrachtgever, hier de agence) neemt een paar foto's en publiceert ze op de website. Dit is toegelaten: eigen promotie. Dat is ook de impliciete bedoeling van de shooting. De foto's gebruiken in een advertentie of ter promotie van bepaalde (politieke) opvattingen is niet toegestaan.

Op een bepaald ogenblik verlaat het model de agence. Mag de agentschap de foto's nog altijd op de site gebruiken? In principe wel: het imago van het model wordt daardoor niet geschaad. Maar in de praktijk kan het model overgestapt zijn naar een betere agence, of een ander beroep gekozen hebben, of er kleeft "een geurtje" aan de agentschap, waardoor de persoon benadeeld wordt. Of de agence kan laten uitschijnen dat het model nog altijd voor hen werkt (bedriegelijke reklame). In dergelijke gevallen zal de rechter altijd kiezen voor de rechten van het model. Zelfs indien het model een volledige model release getekend heeft kan de rechter oordelen dat het model meer schade geleden heeft dan dat hij kon voorspellen toen hij het contract "in goeder trouw" tekende.

Het geval Facekook

In de nieuwe gebruiksvoorwaarden van facebook staat er dat het bedrijf jouw imago (de foto's die je geplaatst hebt) vrij mag gebruiken en zelfs doorgeven aan andere bedrijven. Het doogeven van je foto's aan andere bedrijven zal niet zo snel gebeuren, wat wel doorgegeven zal worden zijn je persoonlijke gegevens: waar je woont, je email adres, je interesses (wat je allemaal liket), enz. Bedrijven kunnen zo doelgerichte advertenties naar jou sturen want ze kennen je interesses.

Wat er wel zal gebeuren (het gebeurt al op kleine schaal in bepaalde landen), is dat jouw foto in een facekook-advertentie verschijnt: "XXX (jij met jouw foto) gebruikt Zoosk, de nummer 1 dating site" (zelfs al gebruikt je Zoosk niet). In het Belgisch recht is zoiets absoluut verboden, en het is niet omdat de gebruiksvoorwaarden van facebook dat toelaten dat het ook wettelijk is. Het is het land van "gebruik" dat telt, niet het land van oorsprong. Het is niet omdat je vrij wapens in de VS mag kopen dat je ze hier mag gebruiken (of zelfs maar gewoon bezitten).

Het feit dat je maar niet op facebook moet gaan als je niet akkoord bent met hun voorwaarden is niet voldoende. Veronderstel dat de watermaatschappij een clausule in hun contract zou opnemen "ons water mag niet gebruikt worden om dieren te voeden": deze clausule zou gewoon verworpen worden omdat de mensen niet de keuze hebben om naar een andere watermaatschappij te gaan, maar ook omdat deze clausule eenzijdig opgesteld is. Eenmaal dat je een monopolie bereikt hebt, gelden er andere regels dan voor gewone ondernemingen, omdat gebruikers de keuze niet (meer) hebben.

Veel kan je daar echter niet aan doen (als model of als fotograaf). Het enige wat je kan doen is een watermerk op je foto's aanbrengen "Alle rechten voorbehouden + naam model en fotograaf". Zo geef je aan dat je niet akkoord gaat met de eenzijdig opgelegde gebruiksvoorwaarden (een facebook-status publiceren helpt niet!).

Het is aan Europa om de algemenen regels op te stellen (zoals het jaren geleden heeft gedaan met Microsoft en later Google). Nu moet Facebook en instagram aangepakt worden.

Referenties

Het valt heelwat te lezen over deze materie op het internet. Enkele bronnen:

Portretrecht of recht op afbeelding: "De auteur of eigenaar van een portret heeft niet het recht het te reproduceren of aan het publiek mede te delen zonder toestemming van de geportretteerde..." (de bekende artikel 10, wet betreffende het auteursrecht en naburige rechten)
Portretrecht of recht op afbeelding: "...De toestemming kan zowel mondeling als schriftelijk gegeven worden. Een stilzwijgende toestemming kan volstaan indien uit de omstandigheden ondubbelzinnig kan worden afgeleid dat de afgebeelde persoon zijn toestemming heeft gegeven" (Sofam is de beheersmaatschappij voor de auteursrechten, gespecialiseerd in de visuele kunsten).

Conclusie
Door te poseren geeft het model een impliciete toestemming. Maar omdat de rechten en plichten niet duidelijk omschreven worden, is het altijd aangeraden een contract te tekenen.